Ајде да се обидеме да замислиме сценарио кое ќе ги спои сите стравови и вознемиреност што ги чувствуваме кога го гледаме хоророт „Ноќ на живите мртовци“ од Џорџ Ромеро и научната фантастика „2001 Вселенска одисеја“ од Стенли Кјубрик.
Под кои околности меѓу нас би се појавило чудовиште кое ќе го отелотвори стравот на човекот од губење на она што го прави човек и неговата вознемиреност за непредвидливата еволуција на „интелигентните“ машини? И што би ни кажало?
Има книжевно дело – фасцинантна мешавина од хорор и научна фантастика – што му претстави на светот токму такво чудовиште на почетокот на 19 век.
Објавена точно 150 години пред двата горенаведени филмови да се појават, книгата опишува револуционерен технолошки пробив што резултира со реанимација на деформиран човечки труп: создавање на чудовиште кое е и зомби и вештачка интелигенција – или барем нешто помеѓу. Станува збор за дело од готска проза што многумина историчари на литературата го сметаат за прв научно-фантастичен роман, а неговото име е „Франкенштајн или модерен Прометеј“.
Темното романтично дело на Мери Шели е замислено и напишано на Женевското Езеро летото 1816 година, познатата „година без сонце“, кога ерупцијата на индонезискиот вулкан Тамбора ја наполни атмосферата на Земјата со вулканска пепел и е совршена метафора за уникатна комбинација на наука, технологија, ароганција и кратковидна амбиција која го карактеризира моментот во кој живееме.
Младиот научник Виктор Франкенштајн, по кого е именуван романот, успева да развие таен метод за оживување на неживата материја, а неговата претерана амбиција потоа го наведува да состави ново човечко суштество од делови од телото на мртвите луѓе и животни и да вдахне живот во него во неговата лабораторија. Згрозен од резултатот на експериментот, тој го напушта своето монструозно „новороденче“, кое поради својот изглед и големина е осудено на мизерно, осамено, без љубов постоење. Суштеството ветува одмазда и го прогонува Франкенштајн до крајот на романот, казнувајќи ги пријателите за она што му беше направено и постојано барајќи лек за неговата осаменост – без разлика на цената.
Приказната за чудовиштето на Франкенштајн не е потопена во крв и ужас, туку во неподнослива копнеж и осаменост. Решен да ја состави својата креација за да функционира како што треба, Франкенштајн заборава што ја направи личноста вистинско човечко суштество: учеството во човечката заедница – без оглед на мааните и недостатоците, ни дава можност да припаѓаме, да најдеме пријатели, разбирање и љубов.
Мери Шели успеа да создаде чудовиште кое ја плени читателската публика со својата чувствителност и ранливост и кое, како такво, претрпе сериозна трансформација на патот од литературен лик во архетип. При спомнувањето на чудовиштето на Франкенштајн, потрошувачите на популарната култура со генерации создаваат слика на карпава, издолжена зеленикава кожа, израз на лице налик на труп и квадратна глава. Интелигенцијата и атлетската вештина на херојот на Шели целосно исчезнаа од нашата претстава за ликот: тој сега е тромав и вкочанет како некое постромерско зомби.
Оправдувањето за тоа треба да се бара во актерската интерпретација на славниот Борис Карлоф, чија улога на чудовиштето во филмот „Франкенштајн“ (1931) на режисерот Џејмс Вајл му донесе светска слава. Неговата интерпретација на овој лик одигра значајна улога во трансформирањето на уште еден важен аспект на приказната: ликот на Виктор Франкенштајн. Иако Шалин Франкенштајн е неспорно амбициозен и суетен, тој има многу малку заедничко со лудиот научник што го среќаваме во многуте адаптации на романот и стотиците нови приказни базирани на него. Оваа модерна карактеризација дава клучен одговор на прашањето зошто на младиот Франкенштајн и неговата приказна долго време им е ускратено вниманието што го заслужуваат.
Тоа е една од причините зошто кога критичарите опишуваат научна и технолошка иновација – да речеме, нова генетска интервенција во земјоделството или медицината – како „искрена наука“, луѓето обично само превртуваат со очите и продолжуваат понатаму. Посочувањето на монструозноста на новите пронајдоци генерално не се сфаќа сериозно. Се чини дека приказната за Франкенштајн, во нејзините екстра-книжевни варијанти, стана контрапродуктивна: таа не ја критикува прекумерната ароганција на науката, туку сопствената критичност. Не бидете смешни, им порачуваат научниците на своите критичари. Тоа е само фантазија во која глуми Херман Манстер!
Ваквиот ноншалантен однос кон ова дело го занемарува фактот дека пораката на „Франкенштајн“ не е фокусирана на некоја изолирана случка, или на еден единствен експеримент што случајно отишол предалеку, туку на една далеку поширока ароганција која ги третира луѓето како обични предмети, како материја која може да се создаде и да се менува по желба. „Франкенштајн“ не е литературен еквивалент на филм за катастрофа, туку драматично резиме на прилично распространет поглед на светот.
Шели и нејзиниот литературен круг (во кој беа вклучени и Лорд Бајрон и Перси Шели) беа длабоко заинтересирани за новите методи изведени од „природната филозофија“: експериментите на Бенџамин Френклин со молњите и електричната спроводливост, како и научните идеи на Еразмус Дарвин, за кого (погрешно) верувал дека оживеал неколку тестенини користејќи метод наречен галванизам – добивање електрична енергија од хемиски реакции.
Авторот на „Франкенштајн“ сметал дека овој тип на знаење не треба да биде изолиран од неговиот социјален контекст, па затоа го прикажува Виктор Франкенштајн како производ на нецелосно образование: човек чии аналитички тенденции, неосновани во филозофијата и уметноста, го наведуваат на механички и редуктивен однос кон човештвото. Како Прометеј, титанот кој го украде огнот од боговите и им го даде на луѓето, тој нема понизност да признае дека сложеноста на човечката природа ги надминува неговите интелектуални капацитети. Тој не е „луд научник“, туку роб на неговите тесногради.
Ако го прифатиме ова толкување, ни станува јасно зошто „Франкенштајн“ денес е поактуелен од кога било досега.
Во нашата научна и технолошка ера, манипулацијата со фундаменталните природни елементи се смета за сосема нормална ако е направена во интерес на прометејскиот напредок, а редуктивистичката и механиистичка идеја на човекот е централна за тој проект. Улогата на Виктор Франкенштајн сега ја презема огромен конгломерат од компании, владини, воени и образовни институции, речиси целосно лишени од хуманистички етос. Иако многу од нивните идеи ќе бидат исто толку бесмислени како онаа за оживување на гнили труп, вредносниот систем што произведува такви идеи ќе продолжи да се вкорени доколку ние, како Мери Шели, не почнеме да ја доведуваме во прашање самата суштина на незнаењето и ароганцијата.
Некои иновации кои веќе се во тек во Силиконската долина и биотехнолошкиот сектор би можеле да се покажат како многу опасни. Но, многу поопасна е идеолошката клима што доведе до тоа.
Стивен Азма, професор по филозофија на Универзитетот Колумбија во Чикаго, пишува: „Нашата генерација наликува на д-р Франкенштајн кој стои над маса полна со екстремитети и органи“. Меѓутоа, проблемот е што ние самите сме на таа маса.“ Азма смета дека забрзаниот технолошки напредок треба да се третира како инкубатор на проблематични начини на размислување што овозможува научната и технолошката ароганција слободно да процвета. Со ова тој сака да каже дека сите ние донекаде страдаме од Викторовите заблуди, затоа што сме научени да ја гледаме природата од механичка перспектива, како нешто што можеме да го свиткаме по своја волја, дури и кога сме свесни дека ѝ штетиме.
Овој наш став е толку длабоко вграден што едвај го препознаваме како став. Убедувајќи се себеси дека најновите случувања во компјутерскиот и генетскиот инженеринг не се разликуваат од другите иновации, ја признаваме нашата немоќ пред митот за напредок, кој е главното гориво на технонауката.
Тоа всушност значи дека нашето разбирање за последиците од влијанието на науката и технологијата – не само врз светот околу нас, туку и врз нас самите – е погрешно.
Заканата за нашата иднина не е способноста на човекот да создаде чудовиште што ќе почне да ги убива сите околу него, или армија од зомби, или непријателска вештачка интелигенција – или планета на мајмуни, да наведеме неколку – туку можноста дека во одреден момент ќе почнеме да се доживуваме себеси и другите како нешто пониско од човечките суштества, како машини кои можат да се репрограмираат и да се усогласат со доминантниот идеолошки наратив. Според тоа, постои опасност да ја замениме идејата за себе како човечки суштества кои се поврзани и условени од законите на природата со постхуманистичка идеја за автомати направени од месо и крв, подложни на бескрајни модификации. .
Ако се откажеме од идејата дека нашето право на достоинство е загарантирано со самиот факт дека сме луѓе, ќе зачекориме во лиминалниот домен на бизарното.
Автор: Ričard King
Извор: theguardian.com
Фото: Freepik
Превод: Икона
